KURTEDÎROKA SENDÎKAYÊ

KURTEDÎROKA TEVGERA SENDÎKAYÊ

LI DINYAYÊ ;

Pêşketinên zanistî û teknolojîk ên ku di sedsala 18an de derketine holê rê li ber şoreşa bêşesaziyê(senayî) vekir. Ji ber ev pêşketinan jî çîna karkeran û sendîka derketine holê. Di demeke kurt diyar bû ku, yekîtiyên ku karker ji bo şert û mercên xebatê bên başkirin ava kirine, têr nakin. Li Îngilîstanê bi navê ?Yekîtiya Mezin a Pîşeyên Yekbûyî ya Netewî? saziyeke hatiye ava kirin. Ev saziyê mirov dikare wekî destpêka sendikayê bipejirîne. Bi saya têkoşîna dijwar a ku li dijî çîna sermayedaran û hêza wan a siyasî hatiye dayîn. Di sala 1871an de sendîka di fermiyetê de hatine pejirandin. Ev pêvajo li welatên din jî bi heman şêweyê meşiyaye. Çîna sermayedaran ji bo tekedest(tekel) çêbe û rê li ber têkoşîna karkeran bigre hemû awayan têkoşiyaye. Li hemberê vê yekê jî karker saziyên xwe yên navnetewî ava kirine. Komeleya ku bi navê ?Komeleya Karkeran a Navnetewî?(Enternasyonala 1.) di sala 1864an de hatiye ava kirin, ji bo xebata navnetewî biye gava yekem. Ji ber şer û hin sedeman yekîtiyên ku hatine ava kirin bi awayeke demdirêj berdewam nekirine. Lê piştê Şerê Duwem a Cîhanê li gorî şert û mercên nû, yekîtiyên nû hatine ava kirin. Her çi qas di sala 1945an de ?Federasyona Sendikayên Cîhanê? hatiye ava kirin jî, ev sazî ji hêla Emerîka, Îngilîstan sermayedarên tekedestparêz hatiye belav kirin. Bi propagandayên wekî ?Xeteraya Sovyetê?, ?Dij-komunîzm?ê stratejiya ?Şerê Sar? hate meşandin. Hin sendîkayên Emerîka û Îngilîstanê di bin bandora vê propagandayê de man û di sala 1949an de ?Konfederasyona Sendîkayên Karkerên Azad ên Cihanê?(ICFTU) ava kirin. Guherîna civakî û siyasî ya piştê Şerê 2. a Cihanê bi vê awayê bandora xwe li ser tevgera karkeran û sendîkayan kir. Rêxistinên navnetewî û herêmî (Emerîka, Asya, Ewropa, Emerikaya Latîn) ku derketine holê vêga jî bi ast û awayên cûrbecûr jiyana xwe didomînin. Lê belê piştî salên 1990an ku bloka sosyalîst ruxiya naverok û rêvebirina van sendîkayan guhertin çêbûne. 
LI TIRKIYÊ
Di sala 1871an de li Stenbolê avabûna Cemiyeta Emeleperwer û greva karkerên tersaneyan a ku di sala 1874an de hatiye li dar xistin ji bo rêxistina çînayetî gavên yekem in. Piştî van gavan di sala 1895an de cemiyeta veşarî ya bi navê Cemiyeta Emeleyên Osmanî hatiye ava kirin, biye berdewama ew gavên pêşîn. Bi îlankirina meşrûtiyetê ya di sala 1908an de karkeran lez dan rêxistinbûyînê, lê di îlona 1908an bi rêya qanûnan di warê xebatên fermî de mafên sendîka û grevê hatin qedexe kirin. Ev helwest bû sedema avakirina partiyên ku maf û berjewendiyên karkeran diparêzin. Li hemberî qedexeya grevê karkeran grevên bi bandor li dar xistin.
Di heman salan(Serdema Meşrûtiyeta 2.) de, di serî de mamoste, kedkarên ku di statuya memûriyê de ne, bi rêya komeleyan dest bi xebatên rêxistinê kiribûn. Lê mixabin ji ber Şerê 1.a Cîhanê ev rêxistinên karker û kedkaran lawaz man. Piştî şer, karker bi pîrozbahiyên Yekê Gulanê hişmendiya çînayetî zêde kirin. Li Stenbol û Enqerê jî mamosteyên ku mehaneyên xwe nedikarin bigrin, grevan li dar xistin. Yekîtiya Ameleyên Giştî, li Kongreya Aborî ya Îzmîrê de nûnertiya karkeran kir(1923). Piştî ku Qanûna Takrîrî Sukûn di sala 1925an de derket zextên li ser karker û kedkaran zêde bûn. Li hemberî van zextan jî karmendên telgrafên grevê pêk anîn. Di wan salan de her çi qas, di qanûnan de tu astengî tunebe jî karker û karmend ji bo maf û berjewendiyên xwe yên çînayetî, rêxistinên nû ava ne kirin. Bi piranî wekî kooperatîf û komeleyan xwe bi rêxistin kirine. Lê ev sazî di bin kontrola dewletê de bûn. Piştî ev serdema ku rêxistinên karkeran bi awayeke pratîkî dihate asteng kirin, di serdema ?Rêveberiya Yek-Partî? de(1938) bi rêya ?Qanûna Cemîyetan? komeleyên ku li ser esasên çînî hatine ava kirin, hatiye qedexe kirin. Di sala 1946an de ev qedexe hate rakirin. Ji ber vê yekê jî gelek sendikayên serbixwe hatin ava kirin. Di sala 1947an de hate xwestin ku bi rêya ?Qanûna Sendîkayan? bê birîn. Sendîka û federasyonên ku mafên wan ên grevê û bazara giştî tune ye TURK-ÎŞ?ê ava kirin, di sala 1952an de. Makezagona 1961an mafên grev û hevdîtinên giştî, da karkeran. Di sala 1967an de hin sendîka ji ber ku TURK-ÎŞ polîtîkayên sermayedaran dimeşîne qetiyan û bi navê DÎSK?ê(Konfederasyona Sendîkayên Karkeran a Şoreşger) ava kirin. Ji ber ku DÎSK di nav karkeran de rêxistinbûyîneke baş pêk anî û tevgerekî têkoşer ya sendîkayan derxiste holê, Meclîsa Tirkiyê xwest ku li hemberê DÎSK?ê qanûnê derxîne. Lê karker di 15 û 16ê Hezîrana sala 1970an de greveke li dar xistin. Ev çalakî di dîroka nêz ya Tirkiyê de çalakiyeke pir girîng bû û bi saya vê grevê qanûn paş ve hatiye kişandin
Di sala 1976an de HAK-ÎŞ û di sala 1979an de jî MSK hate ava kirin. DÎSK jî li dijî avakirina Dadgeha Ewlekariya Dewletê(DGM) berxwedaneke bi bandor nîşan da, di sala 1976an de. Ji wê salê şûn de her sal di pîrozbahiyên 1ê Gulanê de bi sedhezaran karker li hev civand. Piştî ku Cuntaya 12ê Îlonê pêk hat DİSK hate girtin û rêveberên wê hatin darizandin. Hin rêveberên TURK-ÎŞ?ê di hikumeta cûntayê de bûn wezîr. Cûntayê HAK-ÎŞ?ê girt bin kontrola xwe û dû re jî hîştin xebatên xwe bimeşîne. Xebatên MÎSKê jî di serî de hate rawestandin lê paşê berdewam kir. Di sala 1987an de navê xwe guherand û kir YÛRT-ÎŞ. Di sala 1988an de hate girtin.
KEDKARÊN GİŞTÎ
Di heyama Rêveberiya Yek-Partî de rêxistinên karmendan nikaribûn hebûna xwe nîşan bidin. Lê piştî 1946an hêdî hêdî derketin holê. Komeleyên mamosteyan bi navê Federasyona Netewî ya Komeleyên Mamosteyan (Öğretmen Dernekleri Milli Federasyonu) federasyonekî ava kirin. Makezagona 1961 mafê sendîkayê dabû karker û karmendan. Qanuna hejmar 624an (Qanûna Sendîkayên Personelên Dewletê) a ku di sala 1965an de derketibû ji bilî mafên grev û peymana giştî, mafên din dabûn karker û karmendan. Ji ber vê yekê enflasyona sendîkayan çêbûn û gellek sendîka derketên holê. Heta sala 1971ê nêzî 600 heb sendîkayên karmendan ava bûn. Hin sendîka bi navê Konfederasyona Sendikaya Personelên Giştî ya Tirkiyeyê (Kamu Personeli Sendikaları Konfederasyonu), hin sendîka jî bi navê Konfederasyona Sendîkayên Personelên Sazî û Teşebusên Dewletê (Türkiye Devlet Teşekkül ve Teşebbüsleri Personel Sendikaları Konfederasyonu) konfederasyonan ava kirin. Ev sendîkayên wê heyamê bêbandor û lawaz bûn. Lê di sala 1969an de, TÖS(Sendikaya Mamosteyan a Tirkiyeyê) û T.ÎLK-SEN(Sendîkaya Mamosteyên Dibistanên Sereta ya Tirkiyeyê) greva ku li dar xistibûn û çar roj berdewam kiribû balê kişandine ser xwe. Di wê heyamê de bi qasî 160 hezar mamoste hebûn li Tirkiyê û ji wan 110 hezar mamoste tevlî vê grevê bûn. Ev grev di dîroka çîna karkeran de mînakeke baş e ji bo têkoşîna legal.

Piştî Cuntaya 12 Adara 1971an xala 46ê ya Makezagonê hate guhertin di şûna peyva ?xebatkar?an peyva ?karker? hatiye bi kar anîn. Bi vê guhertinê jî karmend mafên xwe yên sendîka û mafên xwe yên endamtiya partiyan wenda kirin. Bi xala demdar a 16. a Makezagonê sendîkayên heyî hatin qedexe kirin xebatên wan jî hatin rawestandin.

Piştî ku mafên sendîkayan hat qedexe kirin heta sala 1980ê pêvajoya komeleyan berdewam kir. Li şûna TÖS û T.ÎLK-SENê TÖB-DER hate ava kirin. Her wiha TUM-DER û MEM-DER ji bo hemû karmendan hatin ava kirin. Ji bilî van komeleyan komeleyên wekî TÜS-DER, ROL-DER, ENERJÎ-DER, TÜM SAĞLIK- DER, TÜMAS, TÜM-ÖD, TRT-DER, GENEL-DER, EGO-DER, DDY-DER, TEK-DER, SAYIŞTAY-DER hatibûn ava kirin. ji bo têkoşîna kamendan têk here komeleyên wekî POL-BÎR, Komeleyên Karmendên Akincî (Akıncı Memurlar Derneği), Komeleya Yekhêz a Karmendên Ulkucî (Ülkücü Kamu Görevlileri Güç Birliği Derneği) hatibûn ava kirin. Cuntaya 12 Îlonê derbeyên giran him li rêxistinên karker û kedkaran him jî rêxistinên komeleyên karmendan xist. Ji ber xebatên xwe yên sendîkayê ketin girtîgehan. Zext û zorên giran li ser karmendan hatin meşandin. Mal û milkên komeleyan ji aliyê dewletê ve hate desteser kirin. Makezagona 1982an mafê sendîkayê tenê didan karker û karsazan lê ji bo karmendan qedexe kiribû

?Platforma Sendîkayan ya Xebatkarên Giştî? ji sendîkayên wekî Tüm Maliye-Sen, Tüm Sağlık-Sen, Tarım-Sen, Hava-Sen, Tüm Haber-Sen, Enerjî-Sen, Yapı-Yol-Sen, Turizm-Sen, Tüm Sosyal-Sen, Tüm Yargı-Sen, Tüm Enerjî-Sen, Kültür-Sen, Banka-Sen, Emeklî-Sen, ÖES, Tüm Ray-Sen, Demîryol-Sen pêk hat. Hin sendîka jî di rêbertiya EĞÎTÎM-ÎŞê de ?Komîteyên Hevrêziyê? damezrandin. Lê her çi qas ev sendîka dixwestin ku siyaseteke serbixwe bimeşînin û di nav gel de zêdetir cihê xwe bigrin jî dijxebatên dewletê jî hebûn. Di wan rojên ku kedkarên bi şîara ?Maf nayê dayîn, tê girtin? sendîkayan di damezrandin an jî mohrên ku li ser deriyên sendîkayên wan hildiqetandin, derdora ?Veqfa Xebatkarên Giştî ya Tirkiyeyê? (Türkiye Kamu Çalışanları Vakfı) ku mafên sendîkayê heta wê rojê mafekî ne rewa didîtin ji nişkeva de KonfederasyonaT.KAMÛ-SENê ava kirin (1992). Ev konfederasyon di bin bandora dewletê de bûn û siyaseteke neteweperest dimeşandin. Di sala 1995an de jî konfederasyona fûndementalîst hate ava kirin. KÇSP li hemberî zamên kêmrêje, di 3 tîrmeha sala 1991ê de meşeke li dar xist. Piştî vê meşê navenda EĞÎT-SENê ji hêla wîlayeta Enqerê ve hate girtin. Têkoşîna Kedkarên Giştî her ku diçû bihêztir dibû. Kedkaran vê mohrê ji ser sendîkaya xwe rakirin. Di 21 berfanbara sala 1992ê de bi tevlîbûna gelek kedkaran heta avahiya serokwezîr meşekî li dar xistin. Di 13ê gulan a 1992an de ji bo protestokirina mehaneyên kêm bordro hatin şewitandin. Her çi qas zext û zorên li ser kedkaran berdewam dikirin jî li Meclîsa Tirkiyê peymanên hejmar 87 û 151an ên ILO hatin pejirandin. 15ê Hezîran a 1993ê mîtîngên herêmî, 27ê Hezîran a 1993ê Meşa Enqerê hate li dar xistin. Ev feraseta nû ya sendîkayên karmendan ji bo sendîkayan jî bû mînak. Sendîkayên karkeran jî lez dan xebatên xwe. Di roja 3ê rêbendan a 1994an de greva giştî ya hemû xebatkaran pêk hat. Ji ber vê grevê mehaneyên karmendan ji % 5 hate zêde kirin. Her wiha di meha nîsanê de jî rêzeçalakî hatin li dar xistin. 16 û 17 hezîran a 1995an li qada Kizilaya Enqerê ji aliyê kedkaran ve du roj hate dagir kirin. Bi vê çalakiyê hate diyar kirin wê kedkar sendîkaya bê mafê grev û hevdîtinên giştî qebûl nekin. Qanûna ku di rojeva meclîsê de bû paş ve hate kişandin. 
Di 13ê tîrmeha sala 1995an de di xala 53 ya makezagonê hate guhertin. Bi vê guhertinê kedkarên giştî mafê sendîkayê bi dest xistin. Mafê sendîkayê kedkaran di asta makezagonê hate pejirandin.
KÇSP(Konfederasyona Sendikaya Personelên Giştî ya Tirkiyeyê) û Komîteyên Yekrêzîyê ji aliyekî de ji bo ji bo yekîtiyê hevdîtinan pêk dianîn ji aliyekî din de jî sendîkayên ku di heman sektorê de xebatên xwe dimeşandin dibûn yek sendîka. Di heman demê de Konfederasyona Sendîkayên Kedkarên Giştî hate damezrandin(08.12.1995). Ji ber ku dewlet, derdorên desthilatdariyê û kesên rêvebir; nedixwestin mafên sendîka û greva giştî hebe û sendîka serbixwe bin di sala 1998an de qanûnekî hanîn rojeva meclîsê. Kedkar di 4 û 5ê adara 1998an de berxwedan û çalakiyên girîng li dar xistin. Ji ber vê berxwedanê ev qanûn paş ve hate kişandin. Lê mixabin her çi qas KESK(Konfederasyona Sendîkayên Kedkarên Giştî) û kedkar li ber xwe dan jî, di sala 2001an de qanûna hejmar 4688, ji meclisê derbas bû. Li gorî vê qanûnê sendîka nedikaribûn greva giştî pêk bînin û hevdîtinên giştî bikin bi hikmetê re.

DÎROKA BES?Ê Û KARGEH
Mixabin, di derheqê sendîkaya me BESê de lêkolînên fireh çênebûne. Dema ku mirov li cihên kar ên BES li wan xebatên xwe dimeşîne bigre ber çavan dîroka sendîkaya heta dema Meşrûtiyeta II. paş ve diçe. Di salên 1900î de kedkarên ku di wan kargehan de dixebitiyan wekî komele xebatên xwe dimeşandin. Mirov wan komeleyan wekî destpêka sendîkaya me qebûl bike.
Di navbera salên 1965 û 1971an de ji 30î zêdetir sendîka hatine damezrandin. Hejmarên endamên van sendîkayan bi gelenperî ji sedî derbas nedikirin. Di derheqê xebatên van sendîkayan agahiyên me pir kêm in. 
Her çi qas di derheqê xebatên van sendîkayan agahiyên me yên zêde tunebin jî, em dizanin ku karmendên SSKyê xwe wekî karker qebûl kirine û sendîkaya SOSYAL-ÎŞê ava kirine. Ev sendîka di sala 1967î de sê mehan bi 10 hezar xebatkarî re grevekî pêk aniye. 
Xebatkarên giştî di sala 1990î de dema ku xwestin ji nû ve xwe bi rêxistin bikin, xwe li gorî beşên kar xwe rêxistin kirin. Hejmarekî kêm sendîka xwe li gorî sazî û kargehan xwe rêxistin kirin. Li ser bingeheke meşrû bi awayeke pratîkî Tüm Malîye-Sen (03.02.1992), Tüm Yargı-Sen (17.02.1992), Tüm Sosyal-Sen (11.05.1992), Turîzm-Sen (28.09.2992), Emek-Sen (12.11.1992), Tüm Banka-Sen (03.08.1993) ava kirin. Bi tesîra avabûna KESKê ku armanca wê yekîtiya sendîkayan bû li şaxê xizmetê ya kar de, BES di 22ê Hezîran a 1998an de hate ava kirin. Emek-Sen, Turizm- Sen û Tüm Maliye-Sen di kongreyên xwe de biryar dan ku tevlî BESê bibin. Piştî ku qanûna hejmar 4688an jî derket Tüm Sosyal-Sen, Tüm Banka-Sen û Tüm Yargı-Sen tevlî BESê bûn. BES, hemû sendîkayên navborî di bin bana xwe de kir yek û vêga li 45 saziyê xebatên xwe dimeşîne

Werger: Qedrî Nêçîrvan